جمع (فقه)واژه جمع معانی زیادی در کاربردهای مختلف دارد که در مقاله زیر به آن پرداخته می‌شود. فهرست مندرجات۲ - حکم جمع بین دو سوره بعد از حمد ۳ - حکم جمع بین دو نماز ۴ - حکم جمع بین دو خواهر در ازدواج ۵ - حکم ازدواج با دختر خواهر یا برادر زوجه ۶ - حکم ازدواج همزمان با دختر و مادر ۷ - جمع به معنای دوم ۷.۱ - توضیح جمع در معنای دوم ۷.۱.۱ - مصداقی از معنای جمع و اختلاف در معنای آن ۷.۱.۲ - جمع و اقرار ۸ - توضیح جمع در علم صرف ۹ - پانویس ۱۰ - منبع ۱ - تعاریف جمعمعانی کلمه جمع عبارت است از: ۱. دو یا چند چیز را کنار هم یا در یک مجموعه قرار دادن؛ جمع به این معنی در باب صلات و نکاح آمده است. ۲. کلمه‌اى که بر بیشتر از دو دلالت دارد، از این معنا به مناسبت در باب‌هاى وقف، وصیت و اقرار به کار رفته است. ۳. رفع تعارض از دو روایت. ۴. گروهى از مردم. ۲ - حکم جمع بین دو سوره بعد از حمددر حرمت یا کراهت جمع بین دو سوره پس از حمد در نماز واجب- جز سوره‌هاى ضحی و انشراح و نیز فیل و قریش که در نماز هر دوتایى حکم یک سوره را دارند اختلاف است. ۳ - حکم جمع بین دو نمازجمع بین دو نماز حتى بدون عذر جایز است . ۴ - حکم جمع بین دو خواهر در ازدواججمع بین دو خواهر در ازدواج؛ بدین معنا که همزمان هر دو زوجه فرد باشند حرام است. در فرض یاد شده، چنانچه عقد یکى پس از دیگرى واقع شده باشد، عقد دومى باطل خواهد بود، و در صورت همزمان بودن دو عقد، در اینکه هر دو باطل است یا آنکه مرد در انتخاب یکى از آن دو مخیر مى‌باشد؛ اختلاف است. امام خمینی در این رابطه بعد از بیان اینکه «جمع بین دو خواهر – نسبی باشند یا رضاعی - در ازدواج؛ دائم باشد یا منقطع و یا مختلف، جایز نیست.» [۶]
موسوعة الامام الخمینی، ج۲۳، تحریرالوسیلة، ج۲، ص۳۰۰، کتاب النکاح، القول فی المصاهرة و ما یلحق بها، مسالة۱۵، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۹۹ ه ش.
می‌نویسد: «پس اگر با یکی از دو خواهر ازدواج نماید، سپس با خواهر دیگر ازدواج کند، عقد دومی باطل است؛ نه اولی، چه به اولی دخول کرده باشد یا نه. و اگر عقد آن‌ها مقارن هم شود، به اینکه آن‌ها را با یک عقد یا در یک زمان، عقد نماید با هم باطل می‌شوند.» [۷]
موسوعة الامام الخمینی، ج۲۳، تحریرالوسیلة، ج۲، ص۳۰۰، کتاب النکاح، القول فی المصاهرة و ما یلحق بها، مسالة۱۵، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۹۹ ه ش.
و «اگر با دو خواهر ازدواج نماید و سابق و لاحق آن‌ها معلوم نباشد، چنانچه تاریخ یکی از آن‌ها معلوم باشد حکم به صحت همان می‌شود، نه دیگری. و اگر تاریخ هر دو مجهول باشد چنانچه تقارن آن‌ها محتمل باشد حکم به بطلان هر دو می‌شود. و اگر معلوم باشد که مقارن هم نبوده‌اند پس اجمالاً صحت یکی از آن‌ها و بطلان دیگری، معلوم است، بنابراین برای او جایز نیست نسبت به آن‌ها یا یکی از آن‌ها - مادامی‌که اشتباه هست - معامله زوجیّت داشته باشد. و اقوی آن است که عقد جلوتری با قرعه تعیین شود، لیکن احتیاط (مستحب) آن است که هر دو را طلاق دهد یا زوجه واقعی از آن دو را طلاق دهد سپس هرکدام از آن‌ها را می‌خواهد بگیرد. و می‌تواند که یکی از آن‌ها را طلاق دهد و عقد را بعد از گذشت عده اولی - درصورتی‌که به او دخول شده باشد - بر دیگری تجدید نماید.» [۸]
موسوعة الامام الخمینی، ج۲۳، تحریرالوسیلة، ج۲، ص۳۰۰، کتاب النکاح، القول فی المصاهرة و ما یلحق بها، مسالة۱۶، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۹۹ ه ش.
۵ - حکم ازدواج با دختر خواهر یا برادر زوجهازدواج با دختر خواهر یا دختر برادرِ زوجه، بدون اذن وى بنابر مشهور حرام است. امام خمینی در تحریرالوسیله در این باره می‌نویسد: «ازدواج دختر برادر روی عمه، و دختر خواهر روی خاله جایز نیست، مگر اینکه عمه و خاله اذن دهند. و بین اینکه ازدواج‌ها دائمی باشند یا منقطع و یا مختلف، فرقی نمی‌کند و بین دانستن عمه و خاله در حال عقد و ندانستن آن‌ها و بین اطلاع داشتن آن‌ها از عقد و عدم آن فرقی نیست؛ پس اگر آن‌ها را روی آن‌ها بدون اذن‌شان تزویج نماید، عقد عارض شده بنابر اقوی مانند عقد فضولی است و صحت آن بر اجازه عمه و خاله توقف دارد، پس اگر اجازه دادند جایز است وگرنه باطل است. ولی ازدواج عمه و خاله روی دختر برادر و دختر خواهر اگرچه عمه و خاله ندانند جایز است. و بنابر اقوی آن‌ها نه حق فسخ عقد خودشان را دارند و نه حق فسخ عقد دختر برادر و دختر خواهر را.» [۱۰]
موسوعة الامام الخمینی، ج۲۳، تحریرالوسیلة، ج۲، ص۲۹۹، کتاب النکاح، القول فی المصاهرة و ما یلحق بها، مسالة۹، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۹۹ ه ش.
همچنین «ظاهراً در عمه و خاله بالاتر و پایین‌تر فرقی نیست، چنان که بین نسبی بودن و رضاعی بودن آن‌ها فرقی نمی‌باشد.» [۱۱]
موسوعة الامام الخمینی، ج۲۳، تحریرالوسیلة، ج۲، ص۲۹۹، کتاب النکاح، القول فی المصاهرة و ما یلحق بها، مسالة۱۰، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۹۹ ه ش.
۶ - حکم ازدواج همزمان با دختر و مادرجمع بین مادر و دختر او در ازدواج حرام است . ۷ - جمع به معنای دومجمع به معناى دوم، اصطلاحى در علم صرف مى‌باشد. ۷.۱ - توضیح جمع در معنای دومبه قول مشهور صرفیان، کمترین مصداق جمع سه است. برخى، اقلّ جمع را دو دانسته‌اند. [۱۳]
کفایة الاحکام، ج۲، ص۸۰۹.
اختلاف یاد شده در فقه نیز راه یافته است. ۷.۱.۱ - مصداقی از معنای جمع و اختلاف در معنای آنبه عنوان نمونه این مسئله مطرح است که هرگاه فردى، مالى را براى فقراى محله‌اش وصیت کند، بین کسانى که توزیع آن را بین همه فقرا لازم نمى‌دانند، اختلاف است که حداقل افرادى که باید مال بین آنان توزیع شود، چند نفرند؟ کسانى که اقل جمع را سه دانسته‌اند، گفته‌اند: واجب است از ثلث مال میت ، حداقل به سه نفر داده شود؛ اما کسانى که اقل جمع را دو دانسته‌اند، توزیع بین دو نفر را نیز کافى دانسته‌اند. ۷.۱.۲ - جمع و اقرارکسى که اقرار کند بر عهده‌اش دراهمى است، در صورت تفسیر آن به دو درهم، بنابر قول دوم- که اقل جمع را دو مى‌داند- از او پذیرفته مى‌شود و در صورت عدم تفسیر ، کلام وى بر اقل جمع حمل مى‌شود. ۸ - توضیح جمع در علم صرفدر علم صرف براى جمع اقسامى، از جمله جمع قلّه و کثره ذکر شده است. جمع قلّه- که وزنهاى مشهور آن «افْعُل»، «افْعِلَه»، «افعال» و «فِعْلَه» است- جمعى است که بر معدود سه تا ده دلالت مى‌کند. به تصریح برخى فقها در حمل جمع بر اقلّ آن (سه یا دو) به گواهى عرف ، فرقى بین جمع قلّه و کثره نیست؛ هرچند عالمان صرفى بین آن دو تفاوت قائل شده‌اند. ۹ - پانویس۱۰ - منبع• فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام، جلد۳، صفحه۱۰۵-۱۰۶. • ساعدی، محمد، (مدرس حوزه و پژوهشگر) ، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی |